Instrumentalizacja pomocy humanitarnej – pomoc jako narzędzie władzy

Wczesna działalność humanitarna była ściśle powiązana z pracą misjonarską (Calhoun, 2010). Kolejny bardzo widoczny okres instrumentalizacji był widoczny w okresie zimnej wojny, kiedy pomoc humanitarna była często wykorzystywana przez państwa jako narzędzie realizacji własnych interesów geopolitycznych, a nie wyłącznie jako wyraz solidarności międzynarodowej. Rządy państw-darczyńców, takich jak Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Francja czy Wielka Brytania, kierowały pomoc rozwojową przede wszystkim do krajów o strategicznym znaczeniu w kontekście rywalizacji ideologicznej i militarnej. Przykładowo, USA wspierały Egipt, Pakistan czy Filipiny, nie tylko ze względów humanitarnych, lecz także w celu przeciwdziałania wpływom komunistycznym i zabezpieczenia własnych interesów w regionie (Brown and Grävingholt, 2016).

Pomoc humanitarna jako narzędzie umacniania władzy

Pomoc humanitarna w czasie klęski głodu w Etiopii w latach 1983–1985 była głęboko uwikłana w lokalne i globalne układy władzy. Rząd etiopski wykorzystywał ją do przymusowych przesiedleń i opłacania milicji, realizując własne cele polityczne. Rebelianckie ugrupowania, takie jak Ludowy Front Wyzwolenia Tigraju (TPLF), część funduszy, w tym pochodzących z zachodnich zbiórek, przeznaczały na zakup broni, traktując to jako strategię przetrwania i emancypacji lokalnych społeczności (Müller, 2013). Pomoc humanitarna była też wykorzystywana do umacniania władzy sprawców konfliktów – w obozach w Zairze wzmacniała pozycję osób odpowiedzialnych za ludobójstwo (Terry, 2002). Podobnie w Syrii działania wojenne w miastach obejmowały oblężenia, bombardowania i przymusowe wysiedlenia, często łamiąc prawo humanitarne. Organizacje humanitarne miały ograniczony dostęp do terenów kontrolowanych przez reżim, który regulował procedury od zezwoleń po zakupy, często pobierając łapówki i wzmacniając własną władzę (Böttcher, 2016).

Selektywna pomoc humanitarna jako narzędzie wykluczenia

Brak udzielania pomocy humanitarnej konkretnej grupie może być celową strategią mająca na celu marginalizację i dyskryminację. Dobrym przykładem jest choćby odmawianie wsparcia członkom odłamu islamu ahmadijja podczas powodzi w Pakistanie w 2010 roku. Było to spójne z ustawodawstwem konstytucyjnym, gdzie druga poprawka do konstytucji Pakistanu, pozbawiała ahmadich prawa do nazywania siebie muzułmanami, jest sprzeczna z obowiązkiem poszanowania prawa do ludzkiej godności, wolności myśli i wolności religii (Malik, 2011).

Podobny przykład marginalizowania określonych grup miał miejsce w Nepalu. Po trzęsieniu ziemi w 2015 roku dalitki – kobiety z najniższych warstw systemu kastowego – doświadczyły szczególnie dotkliwej dyskryminacji w procesach pomocy i odbudowy. Pomoc humanitarna często pomijała ich potrzeby, a pracownicy organizacji pomocowych faworyzowali osoby z wyższych kast (Arora, 2022).

Instrumentalizacja pomocy może sprzyjać także eskalacji i umacnianiu przemocy – faworyzowanie konkretnych grup w projektach wywoływało w Afganistanie poczucie niesprawiedliwości i wzmacniało rebelię (Giustozzi, 2012).Oprócz tego, po przejęciu władzy przez Talibów, Afganistan pogrążył się w kolejnym kryzysie. W 2024 roku sytuacja w kraju uległa dalszemu pogorszeniu, ponieważ talibskie władze zaostrzyły represje wobec osób naruszając prawa człowieka, zwłaszcza wobec kobiet i dziewcząt. Afganistan pozostał jedynym państwem na świecie, w którym dziewczęta i kobiety nie mają dostępu do edukacji średniej i wyższej. Dodatkowo napotykają one poważne ograniczenia w zakresie zatrudnienia oraz swobody przemieszczania się. Kobiety zostały również wykluczone z pracy w organizacjach pozarządowych oraz w sektorze ochrony zdrowia. Wszystko to przekłada się także na ich utrudniony dostęp do pomocy zapewnianej z zewnątrz. W 2024 roku ponad połowa ludności Afganistanu – około 23,7 mln osób – potrzebowała pilnej pomocy humanitarnej i wsparcia. Spośród nich 12,4 mln osób zmagało się z brakiem bezpieczeństwa żywnościowego, a 2,9 mln cierpiało z powodu głodu (Human Rights Watch, 2025).

Instrumentalizacja pomocy jako praktyka kolonialna

Zjawisko to można rozpatrywać szerzej, odwołując się do koncepcji Edwarda Saida, ukazując, jak pomoc humanitarna bywa wykorzystywana w relacjach między krajami o wysokich dochodach a krajami o niskich dochodach, gdzie państwa bogatsze często dążą do podporządkowania sobie państw biedniejszych (Said, 2003). Pomoc humanitarna zamiast wzmacniać lokalne instytucje, może je osłabiać w wyniku kolonialnego, wyższościowego podejścia do np. władz państwowych. Przykładem jest Haiti, gdzie międzynarodowi darczyńcy często je omijali, kierując wsparcie bezpośrednio do organizacji pozarządowych. Skutkowało to chaosem w zarządzaniu pomocą i pogłębiało zależność kraju od zewnętrznych aktorów, utrudniając budowę trwałych struktur państwowych (Zanotti, 2010).

Strefa Gazy

Większość opisywanych powyżej przykładów jak blokada dostępu, czy wstrzymanie finansowania można odnieść do aktualnej sytuacji w Strefie Gazy. Do 2018 r. ponad 80% ludności Strefy Gazy było uzależnionych od pomocy humanitarnej w zakresie żywności i nadal borykało się z problemami w zaspokojeniu swoich potrzeb żywieniowych (Bahour i inni, 2025). Od października 2023 r. izraelski rząd zaczął ograniczać dostawy żywności, paliwa i leków, wprowadzając krótkie przerwy, po których ponownie następuje zamknięcie granic, a od początku marca 2025 Agencja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy Uchodźcom Palestyńskim Na Bliskim Wschodzie (UNRWA) ma zakaz dostarczania jakiejkolwiek pomocy. Pod koniec maja 2025 r., przy wsparciu rządu USA, rząd izraelski zastąpił sieć ONZ składającą się z około 400 punktów dystrybucji czterema zmilitaryzowanymi ośrodkami Gaza Humanitarian Foundation (GHF); ten upolityczniony model został potępiony przez ekspertów ONZ.

Skutkami takiego sposobu dystrybucji jest śmierć 1400 osób a tysiące zostało rannych podczas poszukiwania żywności w pobliżu centrów dystrybucji i tras konwojów. Centra dystrybucyjne GHF są często opisywane jako pułapki śmierci — charakteryzują się strzałami z broni palnej, tłokiem, paniką i chaosem, co potęguje cierpienie ludności już wcześniej dotkniętej długotrwałą blokadą i przesiedleniami. Działania GHF, które stanowi fasadę dla celów militarnych, a nie odpowiedź na potrzeby ludności stanowią naruszenie międzynarodowego prawa humanitarnego i karnego (Jabali, Jabali and Haase, 2025). Warto też zwrócić uwagę, że pomoc humanitarna powinna odpowiadać na realne potrzeby, a GHF dostarcza prawie wyłącznie żywność (do tego w ilościach nieodpowiadających potrzebom mieszkańców Gazy). Pozostałe artykuły takie jak: paliwo, woda, leki, szczepionki, artykuły i żywność dla niemowląt, żywność terapeutyczna, zestawy do uzdatniania wody i artykuły higieniczne nie są dostarczane.

Warto zwrócić, że na tak instrumentalne traktowanie pomocy humanitarnej najbardziej dotyka grupy szczególnie wrażliwe takie jak kobiety, dzieci i osoby starsze. Według danych 19% dzieci cierpi na ostre niedożywienie mierzone obwodem ramienia, a wskaźnik śmiertelności wynosi ponad dwa zgony na 10 tysięcy osób. Od 1 stycznia do 20 sierpnia 2025 r. WHO odnotowała 35 430 dzieci w wieku od 6 do 59 miesięcy w Strefie Gazy, które były leczone z powodu ostrego niedożywienia. Do 27 sierpnia 2025 roku Ministerstwo Zdrowia w Strefie Gazy odnotowało 119 zgonów dzieci spowodowanych niedożywieniem (Spiegel i inni 2025).

Instrumentalizacja pomocy humanitarnej-kierunki rozwoju sektora na przyszłość

Instrumentalizacja pomocy humanitarnej jest skomplikowanym i wielowymiarowym zagadnieniem. Sektor pomocowy stara się podejmować działania mające na celu ograniczenie jej wpływu. Wiele organizacji zobowiązało się do przyjęcia i stosowania Podstawowego Standardu Humanitarnego, a w 2016 roku podpisano reformę, tzw. „Wielką Umowę”, która nakładała zobowiązania również na donatorów. Jak wskazuje Domini (2018), aby zapewnić większą bezstronność i dekolonizację, rekomenduje on rozwój alternatywnych źródeł finansowania, takich jak wsparcie obywatelskie, prywatne darowizny czy innowacyjne mechanizmy (np. mikropodatki). Wiele międzynarodowych organizacji realizuje obecnie swoje programy za pośrednictwem lokalnych partnerów, którzy dobrze znają kontekst na miejscu. Kolejnym przykładem może być stosowanie pomocy w formie wsparcia gotówkowego. Tam, gdzie jest to możliwe, kwalifikujące się osoby otrzymują pieniądze, które mogą wydać zgodnie ze swoimi potrzebami, co pozwala unikać dużych konwojów i narażania ich na rabunki czy łapówki. Innym przykładem jest budowanie lokalnych zasobów, na przykład poprzez szkolenia finansowane przez UN Women w Afganistanie (UN Women, 2025). 

Mimo wszystko instrumentalizacja i relacje władzy pozostają wyzwaniem, z którym cały sektor musi się zmierzyć poprzez dogłębną refleksję i krytyczną analizę swoich działań. Potrzebne są dalsze reformy oraz podejmowanie kolejnych inicjatyw.

Kacper Rynio – absolwent kierunku Global Development and Sustainability na Bath Spa University. Pasję do edukacji globalnej odkrył w Związku Harcerstwa Polskiego, realizując projekty w Nepalu, a następnie kontynuował ją w Centrum Edukacji Obywatelskiej. Zaangażowany w sektor pomocy humanitarnej, współpracował m.in. z UNICEF, UNHCR, Polską Misją Medyczną oraz Save the Children Polska.

Ten tekst powstał w ramach projektu „Pomoc bez kolonializmu – w stronę nowych praktyk w działaniach humanitarnych”. Tekst jest finansowany przez Unię Europejską. Odpowiedzialność za jego treść ponosi wyłącznie Fundacja Go’n’Act. Treść ta niekoniecznie odzwierciedla stanowisko Unii Europejskiej.

Bibliografia i polecane materiały

• Arora, S. (2022) ‘Intersectional vulnerability in post‐disaster contexts: lived experiences of Dalit women after the Nepal earthquake, 2015’, Disasters, 46(2), pp. 329–347. doi: 10.1111/disa.12471.
• Bahour, N., Anabtawi, O., Muhareb, R., Wispelwey, B., Asi, Y., Hammoudeh, W., Bassett, M.T., Mills, D. and Tanous, O. (2025) 'Food insecurity, starvation and malnutrition in the Gaza Strip’, Eastern Mediterranean Health Journal, 31(4), pp. 281.
• Bhattarai, H.K., Acharya, K. and Land, A. (2018) 'Humanitarian assistance: is it politically instrumentalized?’, Health Prospect, 17(1), pp. 1–4.
• Böttcher, A. (2016) 'Humanitarian Aid and the Battle of Aleppo’, Syddansk Universitet, .
• Brown, S. and Grävingholt, J. (2016) 'Security, development and the securitization of foreign aid’The securitization of foreign aid Springer, pp. 1–17.
• Calhoun, C. (2010). The idea of emergency: Humanitarian action and global (dis) order. Contemporary states of emergency: The politics of military and humanitarian interventions, 29-58.
• Culp, J. (2016) 'Toward another kind of development practice’, in Barcelos, P. and De Angelis, G. (eds.) International development and human aid: Principles, norms and institutions for the global sphere. Edinburgh: Edinburgh University Press, pp. 79–107.
• Daldal, A. (2014) 'Power and ideology in Michel Foucault and Antonio Gramsci: A comparative analysis’, Review of History and Political Science, 2(2), pp. 149–167.
• Donini, A. (ed.) (2012) The Golden Fleece: Manipulation and Independence in Humanitarian Action. Sterling, VA: Kumarian Press
• Donini, A. (2018) 'The future of humanitarian action: Reflections on impartiality’, Based on need alone?, 18.
• Giustozzi, A. (2012) 'Hearts, Minds, and the Barrel of a Gun: The Taliban’s Shadow Government’, Prism, 3(2), pp. 71–80.
• Human Rights Watch (2025) World Report 2025: Afghanistan. Dostępna online: https://www.hrw.org/world-report/2025/country-chapters/afghanistan 
• Jabali, O., Jabali, S. and Haase, D. (2025) 'Aid as a weapon: the Gaza Humanitarian Foundation’, The Lancet, 406(10507), pp. 1003–1004 Available at: 10.1016/S0140-6736(25)01693-9.
• Malik, A.M. (2011) 'Denial of flood aid to members of the Ahmadiyya Muslim community in Pakistan’, Health and human rights, 13(1), pp. 70–77.
• Müller, T.R. (2013) '‘The Ethiopian famine’revisited: Band Aid and the antipolitics of celebrity humanitarian action’, Disasters, 37(1), pp. 61–79.
• Said, E. W. (2003) Orientalism. New edn. London: Penguin.
• Sakr, T. (2025) 'Famine on the Brink: Global Aid Groups Demand Ceasefire as Gaza Starves Under Siege’, Leaders Magazine, (104), pp. 28–32.
• Spiegel, P.B., Abrahim, O., Abbara, A., Bahattab, A. and Blanchet, K. (2025) 'Stop the starvation: restore civilian aid and protect health care in Gaza’, Lancet, 406(10508), pp. 1066–1068 Available at: 10.1016/S0140-6736(25)01768-4.
• Terry, F. (2002) Condemned to repeat?: The paradox of humanitarian action. Cornell University Press.
• UN Women. (2025). Afghanistan’s women are still fighting: Inside the fight for rights under Taliban. Dostępne online: https://www.unwomen.org/en/news-stories/feature-story/2025/06/afghanistans-women-are-still-fighting-inside-the-fight-for-rights-under-taliban 
• Zanotti, L. (2010) 'Cacophonies of aid, failed state building and NGOs in Haiti: setting the stage for disaster, envisioning the future’, Third World Quarterly, 31(5), pp. 755–771.